مصرف دارو یکی از ارکان مهم درمان بیماریهاست، اما وقتی پای کودکان در میان باشد، حساسیت و دقت بسیار بیشتری لازم است. کودکان از نظر سوختوساز بدن، وزن، سیستم ایمنی و تحمل دارویی با بزرگسالان تفاوتهای عمدهای دارند، بنابراین دارویی که برای بزرگسالان بیخطر است، ممکن است برای یک کودک خطرناک باشد. متأسفانه در بسیاری از خانوادهها «مصرف خودسرانه دارو»، بدون مشورت با پزشک یا داروساز، به صورت عادی انجام میگیرد؛ مخصوصاً وقتی کودک دچار سرماخوردگی، تب، سرفه یا دلدرد میشود. این رفتار با اینکه با نیت کمک به کودک انجام میشود، اما میتواند تبعات جدی برای سلامت او یه همراه داشته باشد.
فهرست مطالب
- کودکان با بزرگسالان چه تفاوتهایی دارند؟
- رایجترین اشتباهات در مصرف داروی خودسرانه برای کودکان
- عوارض و خطرات جسمی و روانی ناشی از مصرف خودسرانه
- چرا والدین غالباً داروی خودسرانه برای کودکان میدهند؟
- توصیهها و راهکارهای پیشگیری
- نتیجهگیری
در این مقاله، با نگاهی به خطرات عمده خوددرمانی در کودکان، پیامدهای آن و راهکارهای پیشگیری میپردازیم. هدف این است که والدین و مراقبان کودکان با آگاهی کامل تصمیم بگیرند و سلامت فرزندشان را تأمین کنند.
کودکان با بزرگسالان چه تفاوتهایی دارند؟
۱. متابولیسم و دستگاه گوارش متفاوت: کودکان، بهویژه نوزادان و کودکان زیر ۵ سال، دستگاه گوارش، کبد و کلیههای در حال تکامل دارند. بنابراین جذب، توزیع، متابولیسم و دفع دارو در بدن آنها متفاوت است. دارویی که برای یک بزرگسال با دوز مشخص بیخطر است، ممکن است در بدن کودک تجمع یابد و منجر به مسمومیت شود.
۲. حساسیت بیشتر به دوز دارو: دوز دارو در کودکان تقریباً همیشه بر اساس وزن و سن محاسبه میشود. اگر والدین بدون توجه به وزن دقیق کودک، بر اساس تجربه قبلی یا دارویی که برای بزرگسالان بوده، دوز بدهند، احتمال زیادی وجود دارد که دوز بیش از حد یا گاهی خیلی کم شود که هر دو حالت برای او خطرناک هستند.
۳. سیستم ایمنی و دفاعی در حال رشد: بسیاری از بیماریها در کودکان منشأ ویروسی دارند و بدن خود کودک به مرور زمان با کمک سیستم ایمنی بهبود مییابد. استفاده بیموقع یا غیرضروری از دارو، بهویژه آنتیبیوتیک یا داروهای سرکوبکننده، میتواند مسیر طبیعی بهبود را مختل کند و عوارض جانبی در کودک به وجود بیاورد.
۴. احتمال مسمومیت تصادفی: کودکان زیر ۵ سال کنجکاوند و ممکن است داروهایی که روی میز یا در کابینت در دسترس هستند را به اشتباه مثل آبنبات بخورند. بسیاری از مسمومیتهای دارویی در این گروه سنی اتفاق میافتند.
رایجترین اشتباهات در مصرف داروی خودسرانه برای کودکان
خوددرمانی در سرماخوردگی، سرفه و تب
- مصرف شربتها یا داروهای سرماخوردگی بدون تجویز
- دادن داروهای ضدسرفه یا ضدحساسیت بدون مشورت
- استفاده از دارو برای خواباندن کودک
مطالعات نشان دادهاند که داروهای بدون نسخه برای سرماخوردگی، حتی با توجه به برچسب هشدارها، همچنان منجر به مرگ و حوادث جدی در کودکان میشوند. در بازه زمانی ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶، از حدود ۷۹۸۳ کودک با عوارض جدی ناشی از این داروها، ۱۸۸ مورد فوت گزارش شده است. بیشتر این فوتها در کودکان زیر ۲ سال رخ داده است.
این آمار نشان میدهد، داروهایی که ممکن است برای بزرگسالان بیخطر یا مؤثر باشند، برای کودکان کوچک نهتنها کماثر، بلکه خطرناک هستند.
مصرف آنتیبیوتیک به طور خودسرانه
در بسیاری از مواقع والدین برای درمان سرماخوردگی، گلودرد یا تب بهصورت خودسرانه آنتیبیوتیک میدهند. اما بخش عمده این بیماریها ویروسی است، نه باکتریایی و آنتیبیوتیک کمکی نمیکند. این مصرف غیرضروری نهتنها اثری ندارد، بلکه امکان مقاومت دارویی، عوارض جانبی (مثل ناراحتیهای گوارشی، حساسیت، آسیب به کبد یا کلیه) را افزایش میدهد.
استفاده از داروهای گیاهی یا مکملها بدون نظارت
بعضی والدین برای رفع سردرد، ضعف یا “تقویت بدن” کودکان، داروهای گیاهی یا مکملهایی مثل ویتامینها، امگا-۳، زینک و… میدهند. اما این ترکیبات بدون بررسی پزشکی ممکن است مناسب بدن کودک نباشند یا دوزهایشان اشتباه باشد. در دورههایی مثل پاندمی کرونا، مصرف داروهای بدون نسخه برای کودکان شایعتر شده است.
ذخیره نامناسب دارو و مصرف تصادفی
بسیاری از مسمومیتها در کودکان زیر ۵ سال به دلیل دسترسی آسان به قرصها یا شربتها در خانه رخ میدهند. اگر دارو در قوطیهایی با بستهبندی مناسب برای کودکان نگهداری نشود، احتمال بلع تصادفی بسیار افزایش پیدا میکند.
عوارض و خطرات جسمی و روانی ناشی از مصرف خودسرانه
- مسمومیت حاد و مزمن: مصرف داروی اشتباه یا دوز نادرست ممکن است به مسمومیت حاد منجر شود؛ با عوارضی مثل تهوع، استفراغ، آسیب کبد یا کلیه، تشنج یا حتی مرگ.
- آسیب به سیستم تنفسی: برخی داروهای ضدسرفه و سرماخوردگی میتوانند در کودکان، به ویژه کودکان زیر ۲ سال، مشکل تنفسی ایجاد کنند.
- مقاومت دارویی: استفاده نابجای آنتیبیوتیک ممکن است با افزایش مقاومت باکتریها همراه باشد؛ یعنی در آینده همان آنتیبیوتیک ممکن است مؤثر نباشد.
- بیاثری در درمان: بسیاری از داروها برای بیماریهای خفیف یا ویروسی اصلاً لازم نیستند؛ مصرفشان فقط بار اضافی دارویی بر بدن کودک وارد میکند بدون اینکه واقعا تأثیری داشته باشند.
- عوارض جانبی و واکنشهای حساسیتی: کودکان به علت حساسیت در سیستم ایمنی و پوست ظریفتر، ممکن است واکنشهای حساسیتی دارویی و آلرژی یا عوارض دیگری مانند اسهال، استفراغ، تورم و … داشته باشند.
- پیامدهای روانی: وقتی کودک دارو بخورد بدون نیاز واقعی، ممکن است تفکری اشتباه در مورد هر نوع دارویی در او شکل بگیرد و در آینده هم برای هر مشکل جزئی، ممکن است سراغ دارو برود یا والدین بیجهت به دارو روی بیاورند، این خود نوعی اتکا به دارو ایجاد میکند.
چرا والدین غالباً داروی خودسرانه برای کودکان میدهند؟
چند دلیل رایج وجود دارد:
- ترس از بیماری یا تشدید سریع علائم (مثلاً تب یا سرفه)
- تجربه قبلی (مثلاً وقتی بچه دیگرشان با دارو خوب شد، همان دارو را به بچه جدید هم میدهند).
- دسترسی آسان به داروهای بدون نسخه در داروخانه یا منزل
- نبود آگاهی کافی نسبت به حساسیت کودکان
- هزینه، زمان یا دسترسی محدود به پزشک (بهویژه در مناطق دور)
- توصیه اطرافیان یا تجربه خانگی
مطالعهای در آلمان نشان داده است که استفاده از خوددرمانی در کودکان و نوجوانان نسبتاً رایج است و در خانوادههایی با وضعیت اقتصادی بالاتر و مادران با تحصیلات بالاتر بیشتر دیده میشود.
توصیهها و راهکارهای پیشگیری
- همیشه با پزشک یا داروساز مشورت کنید: پیش از دادن هر دارویی به کودک (حتی داروهای بهظاهر ساده مثل شربت سرفه یا مسکن)، ابتدا با پزشک یا داروساز مشورت کنید تا مطمئن شوید مصرف دارو برای سن و وزن کودک مناسب است و دوز درست برایش محاسبه شود.
- به برچسب دارو دقت کنید: بسیاری از داروهای سردرد، تب یا سرماخوردگی برای بزرگسالان یا کودک بالای ۱۲ سال توصیه شدهاند. استفاده از آنها برای کودکان ۲–۵ سال یا زیر آن ممکن است خطرناک باشد.
- داروها را دور از دسترس کودکان نگه دارید: قوطیها و شربتها را در کابینت قفلدار یا در طبقات بالا قرار دهید. پس از هر بار مصرف، درب را ببندید و داروها را همانجا برگردانید.
- نسبت به مکملها و داروهای گیاهی هم محتاط باشید: حتی داروهای ملایم یا گیاهی میتوانند برای کودک مضر باشند. پیش از استفاده، از پزشک نظر بخواهید. بهویژه اگر کودک سابقه حساسیت یا بیماری خاص دارد.
- کمترین درمان دارویی را انجام دهید: بسیاری از بیماریهای ساده در کودکان، مثل سرماخوردگی ویروسی، با استراحت، مایعات کافی و مراقبت خانگی بهبود مییابند. دارو وقتی که پزشک تشخیص دهد، نیاز است تا مورد استفاده قرار بگیرد.
- آموزش به کودکان درباره دارو: وقتی کودک بزرگتر میشود، به او بفهمانید دارو ممکن است چه تأثیرات جدی داشته باشد و نباید دارو را با شیرینی اشتباه بگیرد.
نتیجهگیری
مصرف خودسرانه دارو برای کودکان، حتی با نیت کمک و درمان، میتواند پیامدهای جدی برای سلامت آنها داشته باشد. کودکان به دلیل تفاوت در متابولیسم، سیستم ایمنی ضعیفتر و حساسیت بیشتر به دوز دارو، در برابر داروها واکنش متفاوتی دارند. اشتباه در انتخاب دارو، دوز دارو، زمان مصرف یا نگهداری میتواند منجر به مسمومیت، تشدید بیماری، آسیب طولانیمدت یا حتی مرگ شود.
بهعنوان والدین یا مراقب کودک، بهترین کار این است که هر دارویی، حتی آنهایی که بدون نسخه هستند، فقط با مشورت پزشک و با دقت کامل داده شود. درمانهای خانگی ساده، مراقبت، استراحت و توجه بیشتر به نشانههای کودک غالباً کافی است.
با افزایش آگاهی و دقت، میتوان از بسیاری از خطرات احتمالی جلوگیری کرد و سلامتی کودک را تضمین کرد.
منابع:
oup
AAP
PubMed