در دورهٔ نوپایی معمولاً بین (۱۲ تا ۳۶ ماهگی) کودک شروع به کشف دنیای اطرافش میکند و مهارتهای جدیدی مانند راه رفتن، صحبت کردن و تعامل با دیگران را میآموزد. در همین حال، دنیای احساسی او نیز به شدت در حال گسترش است و کودک به تدریج میآموزد که چگونه احساسات خود را مدیریت کند و با دیگران ارتباط برقرار کند. در دوره نوپایی کودک بسیاری از والدین با رفتارهایی مواجه میشوند که در وهلهٔ اول نگرانکننده به نظر میآیند به عنوان مثال: کودک بهناگهان جیغ میکشد یا همبازی یا حتی والد خود را گاز میگیرد. سؤال اصلی این است: آیا این رفتارها نشانهٔ مشکلی جدیاند یا بخشی از روند طبیعی رشد؟
فهرست مطالب
- دلایل جیغ زدن و گاز گرفتن در کودک نوپا
- چه زمانی این رفتارها طبیعیاند و چه زمانی نشانهٔ هشدار است؟
- راهکارهای مؤثر برای والدین و مراقبین
- رفتارهای دیگر کودک نوپا که طبیعی هستند
- نتیجهگیری
دلایل جیغ زدن و گاز گرفتن در کودک نوپا
کودکان نوپا در حال رشد و یادگیری دنیای اطرافشان هستند و در این مسیر، به شیوههای مختلفی احساساتشان را بروز میدهند. یکی از این رفتارها، گاز گرفتن و جیغ زدن است که ممکن است برای والدین یا اطرافیان نگرانکننده به نظر برسد. اما این رفتارها معمولاً نه به دلیل خشم یا خصومت، بلکه به دلیل کنجکاوی، نیاز به توجه، یا حتی تجربه احساسات جدید است. در این بخش، به دلایل مختلف این رفتارها در کودکان نوپا میپردازیم:
توانایی محدود در زبان و بیان نیازها
کودکان در این سنین هنوز مهارت کامل زبانی ندارند. وقتی نمیتوانند خواسته، ناراحتی یا گرسنگی خود را با کلمات بیان کنند، غالباً از جیغ یا گاز گرفتن بهعنوان راهی برای انتقال احساس یا نیاز استفاده میکنند.
در واقع، از نگاه بسیاری از روانشناسان رشد، جیغ یا حتی پرخاش در این سن غالباً شکلی از ابراز هیجان و بیان نیاز است، نه نشانهٔ پرخاشگری عمدی یا اختلال روانی.
دوره دندان درآوردن و نیاز به تحریک دهانی
دندان درآوردن یکی از مراحل سخت و ناراحتکننده برای کودک است؛ التهاب لثه و خارش آن میتواند کودک را به جستجوی آرامش غالباً از طریق جویدن یا گاز گرفتن وادارد.
برای بسیاری از کودکان نوپا، گاز گرفتن اسباببازی، دست بزرگترها یا حتی لباس والدین روشی طبیعی برای کشف جهان اطراف و تسکین ناراحتی دهانی است.
کنجکاوی، کشف علت و معلول و یادگیری از طریق تجربه
در حوالی یک سالگی، کودکان شروع میکنند به کنجکاوی دربارهٔ «چه میشود اگر …؟». مثلاً وقتی اسباببازی را پرت میکنند، میفهمند که به زمین میخورد؛ یا وقتی کسی را گاز میگیرند، جیغ یا گریه میشنوند. این واکنش ممکن است برایشان جالب باشد و آن را تکرار کنند.
به بیان دیگر، برخی رفتارهای «پرخاشگرانه» یا «نا مناسب» ممکن است صرفاً بخشی از فرایند یادگیری کشف واکنشها باشد، نه اراده برای آزار دادن.
جلب توجه و نیاز به تعامل اجتماعی
گاهی نوپایان گاز میگیرند یا جیغ میزنند تا توجه بگیرند حتی اگر این توجه منفی باشد. زمانی که کودک احساس کند نادیده گرفته میشود، این رفتار سادهترین راه برای «قابل مشاهده شدن» است.
در محیطهایی که تعامل، توجه یا بازی مناسب کم است، احتمال بروز چنین رفتارهایی بیشتر میشود.
تلاش برای استقلال و کنترل موقعیت
کودکان نوپا کمکم به استقلال و کسب کنترل بر محیط اطراف تمایل پیدا میکنند میخواهند «مال من باشد»، «خودم انجام بدهم»، یا «خودم تصمیم بگیرم». در این شرایط، گاز گرفتن یا جیغ میتواند شکلی از ابراز خواسته یا مقاومت نسبت به محدودیت باشد.
چه زمانی این رفتارها طبیعیاند و چه زمانی نشانهٔ هشدار است؟
نشانههای طبیعی در کودک نوپا
- شروع رفتار: اغلب در ۱۲ تا ۳۰ ماهگی مشاهده میشود.
- موقتی بودن: با رشد مهارتهای زبانی و اجتماعی، این رفتارها کمکم کاهش مییابند.
- وابسته به موقعیت: اغلب در شرایط خستگی، گرسنگی، هیجان بالا، یا زمانی که کودک نمیتواند خواستهاش را بیان کند.
- پاسخ مناسب از طرف والدین یا مراقب: اگر رفتار با آرامش، ثبات و واکنش درست مواجه شود، کودک یاد میگیرد رفتار جایگزین مناسب داشته باشد.
نشانه های هشداردهنده در کودک نوپا
در برخی موارد، جیغ زدن یا گاز گرفتن میتواند نشانهٔ اختلال عاطفی یا رفتاری باشد. این نشانهها عبارتاند از:
- ادامه یا افزایش رفتار پس از ۳ تا ۴ سالگی بدون کاهش طبیعی.
- شدت زیاد، مکرر و تحریکناپذیر: مثلاً جیغهای بسیار بلند و مداوم، یا گاز گرفتن با نیّت آسیب.
- همراهی با سایر نشانههای جدی مانند ناتوانی در تعامل، تأخیر گفتار یا واکنشهای غیرعادی به محرکها (صدا، نور، جمع). در این موارد مشورت با متخصص توصیه میشود.
راهکارهای مؤثر برای والدین و مراقبین
۱. شناسایی محرک و زمینه رفتار
اولین گام این است که بفهمید در چه شرایطی کودک جیغ میکشد یا گاز میگیرد: خسته است؟ گرسنه؟ تحت استرس؟ یا نیاز به توجه دارد؟ دانستن مشخص محرک به شما کمک میکند پیش از وقوع رفتار، شرایط را تغییر دهید.
۲. واکنش آرام و ثابت
وقتی گاز گرفت یا جیغ کشید: با لحنی آرام اما جدی بگویید «نه گاز گرفتن!» یا «گاز گرفتن درد دارد»؛ اما فریاد نزنید، فریاد زدن یا تنبیه بدنی فقط باعث تشدید رفتار میشود.
اجتناب از برچسب زدن به کودک (مثل «کودک پرخاشگر») هم مهم است؛ این برچسبها میتوانند روی ادراک کودک از خود تأثیر منفی بگذارند.
۳. آموزش مهارتهای زبانی و ابراز احساس
کودک را تشویق کنید تا با کلمات ساده خواسته یا ناراحتیاش را بیان کند. مثلاً به جای “گاز گرفتن”، تشویق کنید بگوید «من خستهام» یا «نه». همچنین وقتی کودک با کلماتش خواستهاش را بیان کرد، از او تقدیر کنید — این کار انگیزه او را برای استفاده از روشهای مناسب افزایش میدهد.
۴. فراهم کردن جایگزین امن برای جویدن یا دهانانگیختگی
اگر دندان در میآورد یا نیاز به جویدن دارد، اسباببازیهای مخصوص دنداندرآوردن، حلقه دندانگیر، اسباببازی با بافت نرم یا اجسام مناسب برای جویدن ارائه دهید. این کار به کاهش گاز گرفتن اشخاص کمک میکند.
۵. تقویت رفتار مثبت و ایجاد روتین منظم
بازی، گفتگو، کتابخوانی و فعالیتهای مشترک با کودک باعث میشود او کمتر سراغ رفتار جلب توجه منفی برود. همچنین وعدههای غذایی، خواب و فعالیت بدنی بهموقع کمک میکند که کودک کمتر خسته یا کجخلق شود.
اگر گاز گرفتن یا جیغ زدن در جمع (مثل مهد کودک) اتفاق میافتد، مهم است که همه مراقبان (مهد، پرستار، بستگان) با رویکردی مشابه عمل کنند تا پیام واحدی به کودک برسد.
۶. تماس با متخصص در صورت ادامه رفتار
اگر رفتار کودک حتی با این تدابیر بهبود نیافت، یا پس از ۳-۴ سالگی همچنان ادامه یافت، یا با خشونت شدید همراه بود، بهتر است با پزشک یا روانشناس کودک مشورت کنید. علت ممکن است تأخیر در رشد زبان، اضطراب، استرس یا اختلال رفتاری باشد.
رفتارهای دیگر کودک نوپا که طبیعی هستند
در دوره نوپایی، رفتارهای مختلفی از جمله جیغ زدن و گاز گرفتن ممکن است بروز کند، اما این تنها بخش کوچکی از طیف وسیع رفتارهای طبیعی این سن است. در اینجا به برخی دیگر از رفتارهای رایج و طبیعی که ممکن است در این دوران دیده شوند، اشاره میکنیم:
- پرت کردن اشیاء
در این سن، کودک به شدت کنجکاو است و در تلاش است تا دنیای اطراف خود را کشف کند. یکی از راههای امتحان کردن مرزها و تأثیرات مختلف روی اشیاء و محیط، پرتاب کردن آنها است. این رفتار بیشتر ناشی از نیاز به درک cause and effect (علت و معلول) است. کودک ممکن است اشیاء را به عمد پرتاب کند تا ببیند چه اتفاقی میافتد و یا حتی از واکنشهای بزرگترها لذت ببرد. این رفتار معمولا در سنین بین ۱۲ تا ۲۴ ماهگی دیده میشود.
- خودکلامی (Talking to oneself)
در این دوران، کودکان نوپا ممکن است با خودشان صحبت کنند یا به صورت تک گویی جملات سادهای را تکرار کنند. این رفتار نه تنها طبیعی است بلکه نشانهای از رشد مهارتهای زبانی کودک است. خودکلامی به کودک کمک میکند تا مفاهیم مختلف را در ذهن خود سازماندهی کند و برای تمرکز روی فعالیتها یا یادگیری مهارتهای جدید از آن استفاده میکند. این عمل به کودک کمک میکند تا به تدریج دنیای درونی خود را شبیهسازی کند و روشهای مختلف برقراری ارتباط را یاد بگیرد.
- لجبازی و مخالفت (No and defiance)
در سنین نوپایی، کودک به تدریج شروع به کشف مفهوم خودمختاری میکند. در این دوران، ممکن است کودک در برابر خواستهها و دستورات والدین مقاومت نشان دهد. این رفتار بیشتر بهعنوان بخشی از روند طبیعی رشد، نشاندهندهی تلاش کودک برای اثبات استقلال خود است. وقتی کودکی در برابر درخواستهای والدین “نه” میگوید یا نسبت به قوانین واکنش منفی نشان میدهد، این رفتار معمولاً به معنای رشد حس هویت و تمایل به انجام کارها به شیوه خودش است.
- گرفتن و چسبیدن به اشیاء یا والدین
کودک نوپا ممکن است به طور مکرر تمایل داشته باشد به اشیاء خاصی مثل اسباببازیها، لباسها یا حتی والدین خود بچسبد. این رفتار معمولاً ناشی از احساس امنیت و راحتی است و کودک در این سن هنوز برای مدیریت احساسات خود نیازمند اطمینان و پشتیبانی از سوی والدین است. این چسبیدن میتواند بهویژه در موقعیتهای جدید یا زمانی که کودک احساس استرس میکند، بیشتر باشد.
- خشم و پرخاشگری
رفتارهای پرخاشگرانه مانند زدن یا کشیدن مو نیز میتوانند در این دوران به صورت طبیعی بروز کنند. کودک نوپا هنوز به طور کامل مهارتهای اجتماعی و کنترل احساسات خود را نیاموخته است و در مواقعی که احساس ناراحتی، گرسنگی، یا خستگی میکند، ممکن است این رفتارها را از خود نشان دهد. پرخاشگری در این سن بیشتر بهعنوان یک واکنش به احساسات پیچیده مانند ناامیدی، حسادت یا اضطراب است و معمولاً نیاز به راهنمایی و آموزش برای کنترل احساسات دارد.
این رفتارها جزء نشانههای طبیعی رشد کودک هستند و معمولاً با افزایش تواناییهای زبانی و اجتماعی کودک، کاهش مییابند.
نتیجهگیری
رفتارهایی مانند جیغ زدن یا گاز گرفتن در بسیاری از کودکان نوپا به ویژه بین ۱۲ تا ۳۰ ماهگی جزئی از مسیر طبیعی رشد هستند. این رفتارها غالباً ناشی از عدم توانایی در بیان نیازها به زبان، دندان درآوردن، کنجکاوی یا جلب توجه هستند و با بزرگتر شدن کودک و رشد مهارتهای زبانی و اجتماعی، کاهش مییابند. واکنش مناسب، آموزش مهارتهای ارتباطی و فراهم کردن محیط امن و حمایتی میتواند به گذر آرامتر از این دوره کمک کند. با این حال، تداوم این رفتارها پس از سن ۳ تا ۴ سال یا شدت و تکرار زیاد آنها بهویژه اگر با خشونت همراه باشد، باید جدی گرفته شود و در صورت نیاز با متخصص مشورت شود.