مراحل و روش‌ های تشخیص ناباروری

ناباروری یکی از مسائل مهم حوزه سلامت باروری است که حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج‌ها را درگیر می‌کند. تشخیص صحیح و مرحله‌به‌مرحله این وضعیت، نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب راهکار درمانی مناسب دارد. طبق دستورالعمل‌ سازمان‌های معتبر بین‌المللی مانند WHO و ASRM، ارزیابی ناباروری باید با کم‌هزینه‌ترین، ساده‌ترین و غیرتهاجمی‌ترین روش آغاز شود و سپس به مراحل دقیق‌تر و تخصصی‌تر پیش رود. از آنجا که حدود ۴۰ درصد موارد ناباروری مربوط به عامل مردانه است، اولین گام عملی در فرآیند تشخیص، بررسی کیفیت اسپرم در مرد می‌باشد. در ادامه، تمامی مراحل ارزیابی ناباروری، بر اساس ترتیب علمی و بالینی صحیح، به‌طور کامل تشریح می‌شود.

مرحله اول: اخذ شرح‌ حال و ارزیابی اولیه پزشک

ارزیابی ناباروری با دریافت شرح‌حال کامل از هر دو نفر آغاز می‌شود. پزشک اطلاعاتی مانند مدت تلاش برای بارداری، دفعات رابطه جنسی، سابقه بیماری‌های مزمن، مصرف داروهای طولانی‌مدت، جراحی‌های ناحیه لگن یا شکم، قرار گرفتن در معرض گرما یا مواد شیمیایی، سابقه عفونت‌های جنسی و کیفیت چرخه قاعدگی را بررسی می‌کند. در مردان، پرسش درباره بیضه نزول نکرده، سابقه واریکوسل، ضربه یا جراحی، تب‌های طولانی‌مدت و عادات سبک زندگی اهمیت دارد. این مرحله یک نقشه اولیه برای انتخاب آزمایش‌های بعدی فراهم می‌کند و در بسیاری از موارد می‌تواند سرنخ‌های مهمی درباره علت ناباروری ارائه دهد و بسته به شرایط ممکنه روند بررسی هر فردی متفاوت باشه.

مرحله دوم: آزمایش مایع منی مرد

طبق پروتکل‌های استاندارد جهانی، اولین و مهم‌ترین آزمایش تخصصی در فرآیند تشخیص ناباروری، آزمایش اسپرموگرام مرد است. این آزمایش ساده، غیرتهاجمی، کم‌هزینه و بسیار اطلاعات‌محور است و می‌تواند بخش قابل توجهی از علل ناباروری را مشخص کند. در این تست، پارامترهایی همچون حجم مایع منی، تعداد اسپرم، تحرک، مورفولوژی، ویسکوزیته، تعداد کل اسپرم‌های فعال و الگوی حرکت بررسی می‌شود. برای نمونه‌گیری، معمولاً ۲ تا ۵ روز پرهیز از رابطه جنسی توصیه می‌شود تا کیفیت نمونه در سطح مطلوب باشد. اگر نتیجه غیرطبیعی باشد، تست باید با فاصله چند هفته تکرار شود؛ زیرا شرایط محیطی، استرس یا بیماری‌های اخیر می‌توانند به‌صورت مقطعی عملکرد اسپرم را تغییر دهند. تعیین دقیق کیفیت اسپرم، مسیر بررسی‌های بعدی را مشخص می‌کند و در بسیاری از موارد مانع انجام آزمایش‌های غیرضروری در زن می‌شود.

مرحله سوم: بررسی‌ های تکمیلی مرد در صورت غیرطبیعی بودن اسپرموگرام

اگر نتیجه آزمایش مایع منی خارج از محدوده نرمال باشد، پزشک بررسی‌های تکمیلی مرد را آغاز می‌کند. این بررسی‌ها شامل ارزیابی هورمونی برای اندازه‌گیری تستوسترون، هورمون محرک فولیکول، هورمون لوتئینه‌کننده و پرولاکتین است. این هورمون‌ها در تنظیم تنظیم عملکرد بیضه نقش مهمی دارند و می‌توانند نشان‌دهنده اختلالات محور هیپوفیز–بیضه باشند. علاوه بر آن، سونوگرافی بیضه برای تشخیص واریکوسل، ناهنجاری‌های ساختاری، توده‌ها یا انسداد مجاری اسپرم‌بر انجام می‌شود. در مواردی که تعداد اسپرم بسیار کم یا صفر باشد، آزمایش‌های ژنتیکی مانند بررسی ریزحذف‌های کروموزوم Y و کاریوتایپ توصیه می‌شود. این مرحله به پزشک کمک می‌کند تشخیص دهد آیا اختلالات مردانه برگشت‌پذیر هستند یا نیاز به روش‌های کمک‌باروری وجود دارد.

مرحله چهارم: ورود به ارزیابی‌ های زن در صورت طبیعی بودن آزمایش مرد

اگر آزمایش اسپرم نشان‌دهنده عملکرد طبیعی باشد، فرآیند تشخیصی وارد مرحله بررسی‌های زن می‌شود. این مرحله به‌صورت مرحله‌ای و بر مبنای کم‌تهاجمی‌ترین روش‌ها آغاز می‌گردد. هدف از این ارزیابی، بررسی عملکرد رحم، تخمدان و لوله‌های رحمی و همچنین تحلیل وضعیت هورمونی زن است. از آنجا که عوامل زنانه حدود ۴۰ درصد علل ناباروری را تشکیل می‌دهند، بررسی دقیق اعضای دستگاه تناسلی و چرخه تخمک‌گذاری نقش مهمی در تشخیص علت دارد.

مرحله پنجم: معاینه فیزیکی و ارزیابی بالینی زن

در این مرحله، متخصص زنان معاینه کامل لگنی انجام می‌دهد تا وضعیت رحم، دهانه رحم، تخمدان‌ها و احتمال وجود هرگونه توده، حساسیت یا التهاب ارزیابی شود. معاینه بالینی می‌تواند نشانه‌هایی از فیبروم‌ها، چسبندگی‌ها، عفونت‌های لگنی، مشکلات دهانه رحم یا آندومتریوز ارائه دهد. پزشک همچنین الگوی چرخه قاعدگی، شدت دردهای قاعدگی، میزان خونریزی، سابقه ناباروری، سابقه جراحی‌ها و عفونت‌ها را ارزیابی می‌کند. این اطلاعات به انتخاب آزمایش‌های دقیق‌تر کمک می‌کند.

مرحله ششم: بررسی تخمک‌ گذاری و ارزیابی عملکرد تخمدان

یکی از مهم‌ترین عوامل ناباروری زنانه، اختلال در تخمک‌گذاری است. برای بررسی عملکرد تخمدان و چرخه هورمونی، آزمایش‌های مختلفی انجام می‌شود. اندازه‌گیری هورمون پروژسترون در اواخر فاز لوتئال چرخه (معمولاً روز ۲۱) نشان‌دهنده وقوع یا عدم وقوع تخمک‌گذاری است. علاوه بر آن، ارزیابی ذخیره تخمدان از طریق هورمون ضد مولرین و اندازه‌گیری فولیکول‌های کوچک تخمدانی با سونوگرافی اهمیت دارد. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کند وضعیت باروری زن را از منظر زمان و توان تخمک‌گذاری تحلیل کند. در زنانی که چرخه نامنظم یا علائم سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دارند، بررسی‌های بیشتری مانند اندازه‌گیری هورمون‌های تیروئید و پرولاکتین نیز انجام می‌شود.

مرحله هفتم: تصویربرداری و بررسی ساختار رحم و تخمدان‌ ها

تصویربرداری یکی از ابزارهای کلیدی در تشخیص ناباروری است. در زنان، سونوگرافی ترانس‌واژینال به‌عنوان معیار اصلی برای بررسی شکل و اندازه رحم، ضخامت آندومتر، وجود کیست‌های تخمدان، فیبروم‌ها، پولیپ‌ها یا علائم آندومتریوز استفاده می‌شود. این روش دقت بالایی دارد و به صورت غیرتهاجمی انجام می‌شود. در صورتی که پزشک به انسداد لوله‌های رحمی مشکوک باشد، هیستروسالپنگوگرافی به‌عنوان روش تکمیلی انجام می‌شود. در این روش با تزریق ماده حاجب، وضعیت باز بودن لوله‌ها و شکل حفره رحم مشخص می‌شود. وجود چسبندگی‌ها، انسداد یا ناهنجاری‌های ساختاری می‌تواند احتمال بارداری را کاهش دهد و باید به‌طور دقیق تشخیص داده شود.

مرحله هشتم: بررسی‌ های ژنتیکی زن

در مواردی که شواهدی از اختلالات ژنتیکی وجود داشته باشد یا سابقه سقط‌های مکرر ثبت شده باشد، پزشک بررسی‌های ژنتیکی زن را آغاز می‌کند. این بررسی‌ها شامل کاریوتایپ برای شناسایی ناهنجاری‌های کروموزومی مانند سندرم ترنر، اختلالات کروموزوم X، یا ناهنجاری‌های ساختاری رحم هستند. انجام این بررسی‌ها به‌ویژه زمانی توصیه می‌شود که سایر روش‌ها علت خاصی را مشخص نکنند. نتایج این بررسی‌ها می‌تواند در تصمیم‌گیری برای استفاده از روش‌های کمک‌باروری نقش اساسی داشته باشد.

مرحله نهم: روش‌ های تشخیصی تهاجمی در زنان

در صورتی که علل ناباروری با آزمایش‌های غیرتهاجمی مشخص نشود، پزشک از روش‌های تشخیصی تهاجمی مانند هیستروسکوپی یا لاپاراسکوپی استفاده می‌کند. هیستروسکوپی برای مشاهده مستقیم داخل رحم به‌کار می‌رود و امکان تشخیص پولیپ‌ها، چسبندگی‌ها، فیبروم‌های داخل‌رحمی و سایر ناهنجاری‌ها را فراهم می‌کند. لاپاراسکوپی یک روش کم‌تهاجمی است که برای بررسی وضعیت لوله‌های رحمی، وجود آندومتریوز، چسبندگی‌های لگنی یا ناهنجاری‌های تخمدان کاربرد دارد. این روش‌ها علاوه بر تشخیص دقیق، معمولاً امکان درمان هم‌زمان مشکل را نیز فراهم می‌کنند.

مرحله دهم: ارزیابی نهایی و تعیین مسیر درمان

پس از تکمیل تمامی مراحل تشخیصی، پزشک نتایج به‌دست‌آمده را تحلیل کرده و علت اصلی ناباروری را مشخص می‌کند. این علت می‌تواند مردانه، زنانه، ترکیبی یا ناشناخته باشد. در ادامه، برنامه درمانی مناسب بر اساس وضعیت زوج انتخاب می‌شود که ممکن است شامل اصلاح سبک زندگی، درمان دارویی، جراحی، تحریک تخمک‌گذاری، درمان واریکوسل یا استفاده از روش‌های کمک‌باروری باشد. تدوین یک برنامه دقیق، علمی و فردمحور می‌تواند شانس بارداری را در کوتاه‌ترین زمان ممکن افزایش دهد.

شیوع ناباروری در مردان و زنان

شیوع ناباروری در مردان و زنان در دهه‌های اخیر روندی رو به افزایش داشته است. بر اساس آمارهای جهانی، حدود ۱۵٪ از زوج‌ها به مشکلات باروری مواجه هستند که شامل اختلالات در تولید مثل در هر دو جنس می‌شود. عوامل مختلفی مانند سن، تغییرات سبک زندگی، آلودگی‌های محیطی، و بیماری‌های مزمن مانند دیابت و چاقی می‌توانند به این مشکل دامن بزنند. در زنان، اختلالات هورمونی، مشکلات لوله‌های فالوپ و اختلالات تخمدانی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) از جمله علل شایع ناباروری هستند. در مردان نیز کاهش کیفیت اسپرم، مشکلات هورمونی، و اختلالات ساختاری در دستگاه تناسلی می‌تواند نقش مهمی در ناباروری ایفا کند. به علاوه، عوامل محیطی مانند استرس، تغذیه نامناسب و استفاده از مواد مخدر یا الکل نیز تأثیرات منفی بر باروری دارند. از آنجا که مشکلات باروری نه تنها به دلیل مشکلات جسمی بلکه به‌طور قابل توجهی تحت تأثیر جنبه‌های روانی و اجتماعی قرار دارند، درمان‌های ناباروری نیازمند رویکرد جامع و فردی است.

جمع‌بندی

تشخیص و درمان ناباروری فرآیندی چندمرحله‌ای، نظام‌مند و مبتنی بر شواهد علمی است که هدف آن شناسایی دقیق علل زمینه‌ای و انتخاب مناسب‌ترین راهکار درمانی برای هر زوج است. این مسیر معمولاً با ارزیابی اولیه شامل بررسی سابقه پزشکی، معاینه فیزیکی و انجام آزمایش‌های پایه آغاز می‌شود و در صورت نیاز با تست‌های تخصصی‌تری مانند بررسی هورمونی، سونوگرافی‌های پیشرفته، آنالیز کامل مایع منی و روش‌های تصویربرداری تکمیلی دنبال می‌گردد. پس از تعیین علت یا علل احتمالی، برنامه درمانی بر اساس شواهد کلینیکی، سن زوجین، مدت ناباروری و وضعیت سلامت باروری آن‌ها تنظیم می‌شود.